دکتر داتیس خواجه‌ئیان

عضو هیأت علمی مدیریت رسانه دانشگاه تهران

خبرنگاری دوران ما با سه روند مهم روبه‌رو است: 1) دسترسی مخاطبان به حجم وسیع اطلاعات سبب شده از متن‌های طولانی کمتر استقبال شود. توییتر و شبکه‌های اجتماعی افراد را به کوتاه‌نگاری خو داده‌اند و انتظار دریافت حداکثر اطلاعات را در کمترین فضا و زمان دارند. 2) وفور اخبار جعلی و کژتابی‌های اطلاعاتی که با مقاصد متفاوت از طریق پلتفرم‌های متنوع به سمت مخاطبان فرستاده می‌شود، چالشی برای اعتماد به خبرنگاران و اطلاعات پدید آورده است. 3) گسترش دسترسی به داده‌های خام یا کم‌پردازش‌شده از طریق اینترنت، تقاضا برای تحلیل این داده‌ها را افزایش داده است. در نتیجه این سه روند، تولیدکنندگان محتوای خبری ناگزیر از حرکت به سمت ارائه حداکثر اطلاعات در قالب کمترین حجم برای انتقال سریع اطلاعات دقیق و مبتنی بر داده‌ها هستند. خبرنگاری داده‌‌محور یا داده‌نگاری در پاسخ به این روندها شکل گرفته است و اطلاعات را در قالب تحلیل داده‌های در دست به شکل گراف، جدول، نمودار و تصویر به مخاطبان انتقال می‌دهد. در واقع این نوع خبرنگاری تحلیل وقایع از طریق معنی‌بخشی به اعداد و ارقام و با وابستگی کمتر به کلمه است.

داده‌نگاری بر دو پایه دانش آمار و تحلیل داده‌ها و فناوری‌های بصری‌ساز استوار است. خبرنگاران داده‌نگار باید از اعداد و داده‌ها فهم درست و دقیقی داشته باشند و بتوانند این درک را در قالبی ساده و همه‌فهم به خوانندگان منتقل کنند. یک محتوای داده‌نگارانه قابلیت این را دارد که گاه معنای مورد انتظار یک مقاله کامل تحلیلی را در زمان کم به میزان چند ثانیه و در فضای فشرده به حجم یک تصویر به خواننده منتقل کند (نگارنده طرفدار راسخ انتقال معانی به شکل مکتوب است، اما قدرت تصاویر در انتقال برخی معانی را کم نمی‌انگارد).

ورود به خبرنگاری داده‌محور نیازمند مجموعه‌ای از مهارت‌ها است. به طور عمومی مهارت‌های موسوم به DAP یعنی مهارت‌های دیجیتال، تحلیلگری و پلتفرمی برای تطبیق خبرنگاران با الزامات خبرنگاری در رسانه‌های جدید توصیه شده‌اند. خبرنگاران عصر رسانه‌های اجتماعی نه تنها باید به کلمات مسلط باشند تا به طور موجز و مختصر آنچه باید در یک مقاله مطرح شود را در برچسب‌ها و یا فضاهای کوچک موجود برای توضیحات در قالب داده‌نگاری‌ها بیان کنند، بلکه به مهارت‌های مربوط به آمار و تحلیل داده و اعداد، مهارت‌های استخراج داده در شبکه‌های اجتماعی، مهارت‌های سازماندهی تحلیل انجام شده از داده‌ها در قالب تصاویر و نمودارهای گویا و ساده‌فهم و حتی مهارت‌های تدوین دیجیتال نیز مجهز باشند. از این رو، آموزش خبرنگاران نیز باید با الزامات داده‌نگاری سازگار شده و علاوه بر مهارت‌های سنتی، مهارت‌های مرتبط با علم داده، آمار و تحلیل داده‌ها را نیز در بر بگیرد.

هنگام نگارش این متن، دعوای حقوقی بر سر صحت آرا در انتخابات آمریکا در جریان است. خبرنگارهای داده‌محور و داده‌نگارها با ترسیم اطلاعات مربوط به شمارش آرا و اجرای تحلیل‌های متنوع روی آن‌ها به بررسی صحت این اعداد و نیز شناسایی روندها کمک می‌کنند و تحلیل‌های آن‌ها یکی از منابع مهم درک از جزئیات این واقعه و صحت‌سنجی ادعاهای طرفین است. در واقع به سنت ارزش یک تصویر بیش از هزار کلمه است، حجم زیادی از اطلاعاتی که تشریح آن‌ها در قالب کلمات طولانی و حجیم می‌شد در قالب یک تصویر و به استناد فکت‌ها به گویایی شرح داده می‌شود. از این روست که ادعا شده است که داده‌نگاری اعتماد به رسانه‌ها را برمی‌گرداند.

البته داده‌نگاری یکپارچه فضیلت هم نیست و مثل هر پدیده دیگری آسیب‌پذیری‌ها و نواقصی دارد. یکی از چالش‌های آن اتکای بسیار به منابع داده است که سبب می‌شود منابع ناممطئن، دستکاری‌شده یا ناکامل بر صحت داده‌نگاری اثر بگذارد. علاوه بر این، قدرت تبیین واژه در امور انتزاعی و ذهنی را نمی‌توان به طور کامل با تحلیل داده جایگزین کرد. قدرت جادویی واژگان در انتقال مفاهیم ذهنی و ترسیم نواحی‌ای که داده‌ها ناقصند یا قادر به تبیین جوانب پدیده مورد مطالعه نیستند، کماکان نقش اساسی در خبرنگاری خواهد داشت. از این رو خبرنگاری داده‌محور را نباید جایگزینی برای خبرنگاری سنتی دانست، بلکه ابزاری برای غنای خبرنگاری است.

پرونده جلد این شماره دانشمند به کلان داده‌ها اختصاص یافته است. امیدوارم این شماره در توجه فضای رسانه‌ای کشور به داده‌نگاری و نیز حرکت خود این نشریه باسابقه کشور به سمت داده‌نگاری و خبرنگاری‌داده‌محور مؤثر باشد.